Tot Zover

Tekst: Janieke Bruin en Martin Hoondert.
Foto's: Marion Verhaaf, Margriet Polman, Rob Klaassen, Marjolein de Wit-Oudsten, Eva Herfkens.

Wat is het Uitvaartlab?

In 2022 organiseerde de Funeraire Academie een drietal UITVAARTLABS: een ‘laboratorium-situatie’ waarin uitvaartprofessionals kritisch nadachten over de vraag: wat is een goede uitvaart? Deelnemers aan het UITVAARTLAB waren uitvaartleiders, ritueelbegeleiders, crematoriummedewerkers, afscheidsfotografen en andere belangstellenden. Doel van het UITVAARTLAB was om verschillende expertisegroepen met elkaar in gesprek te brengen en te leren kijken naar een uitvaart ‘door de ogen van de ander’.

De deelnemers werden gastvrij ontvangen op de locaties Bosdrift te Hilversum, PC Westgaarde te Amsterdam en Crematoria Twente te Usselo. Het waren drie heel verschillende UITVAARTLABs, mede bepaald door de deelnemers en de telkens verschillende sfeer en grootte van de aula. De nagespeelde 'uitvaart van Greet' was een constante factor.

Opzet

Zoals in de uitnodiging was vermeld, ging het bij het UITVAARTLAB niet om nieuwe rituelen, maar om het kritisch nadenken over bestaande uitvaartpraktijken. Dit deden we aan de hand van de fictieve uitvaart van Greet van Erp. Onder leiding van Indra van den Berg, ritueelbegeleider die speciaal voor het UITVAARTLAB deze fictieve uitvaart samenstelde, stonden we stil bij het leven en afscheid van Greet.

Na afloop van de uitvaart vulden alle deelnemers individueel een reflectieformulier in. Vervolgens werd er per expertisegroep van gedachten gewisseld over de uitvaart, waarna we plenair met elkaar in gesprek gingen. Wat leren we van de blik van onze collega’s; waarin verschillen onze visies en wanneer zijn we het juist eens; welke onderdelen zijn voor verandering vatbaar en waarom? Uit de gesprekken kwam een boeiend spanningsveld naar voren: enerzijds vinden we dat uitvaarten dynamisch moeten zijn en dat er ruimte moet zijn voor vernieuwing, anderzijds houden we graag vast aan bekende structuren en gewoonten. Over twee zaken waren de deelnemers het grotendeel eens: het afscheid nemen aan het begin van de uitvaart, zonder hierop voldoende voorbereid te zijn, voelde ongemakkelijk en vervreemdend. En het persoonlijk symbool van het veertje paste bij Greet, maar riep vragen op: wat als we het veertje willen houden als herinnering aan Greet en niet willen terugsturen?

Afscheid bij binnenkomst?

Tijdens het UITVAARTLAB werden de deelnemers uitgenodigd om bij binnenkomst van de aula eerst afscheid te nemen van Greet. De deelnemers liepen dus eerst langs de kist om daar op ieders eigen manier een laatste groet te brengen. Pas hierna zochten de deelnemers een plekje in de aula, nam de ritueelbegeleider het woord, en volgde de verdere uitvaart. De kist werd aan het slot van de uitvaart weggedragen door de familie, terwijl de deelnemers in de aula achterbleven. Dit verschilt van de meer normale gang van zaken, waar nabestaanden pas op het eind van de uitvaart langs de kist lopen om een laatste groet te brengen. Ondanks dat de ritueelbegeleider deze gang van zaken had aangekondigd in de ontmoetingsruimte, werden veel deelnemers toch overvallen door deze andere volgorde. Sommigen hadden de mededeling niet gehoord, terwijl anderen de tijd om zich voor te bereiden op het laatste afscheid te kort vonden.

Het idee om eerst afscheid te nemen om zich vervolgens te kunnen troosten met mooie woorden en herinneringen, bleek maar moeilijk verenigbaar met het verlangen naar een herkenbare structuur en gewoonte.

Het veertje van Greet

Tijdens de uitvaart stond een vleugelsculptuur met veertjes op de kist. Ook op de rouwkaart was een veertje afgebeeld. Het veertje stond symbool voor de vrijheid, die zo paste bij Greet, maar stond ook voor zachtheid. Nadat de kist uit de aula was weggedragen, bleef het  vleugelbeeld met de veertjes achter. Deelnemers werden uitgenodigd om een veertje mee te nemen naar huis en later op te sturen naar een van de kinderen van Greet, om te laten weten dat Greet niet vergeten werd en er aan de kinderen werd gedacht.

Ook hier openbaarde zich een spanningsveld: het veertje als persoonlijk symbool was passend bij Greet, maar wat als de deelnemers het veertje liever zelf zouden willen houden als herinnering aan Greet? De symboliek werd gewaardeerd, maar de praktische uitwerking stond soms op gespannen voet met eigen wensen van de deelnemers.

Aanbevelingen

Uit de gesprekken bij de drie UITVAARTLABS kwamen diverse aandachtspunten of leerpunten naar voren. We vatten deze punten hier samen in de vorm van aanbevelingen.

Betrokkenheid in diversiteit – diversiteit in betrokkenheid

Er zijn verschillende ‘kringen’ van rouwenden: familie, vrienden, buren, volleybalclub, etc. Vaak zijn uit al die kringen mensen aanwezig op de uitvaart. Als je er vanuit gaat dat de uitvaart ‘voor iedereen’ is, is het van belang om al die kringen erbij te betrekken. Natuurlijk kan niet iedereen aan het woord komen, en kunnen er ook te veel woorden zijn. In de voorbereiding van de uitvaart kan het goed zijn om door te vragen wie en wat er belangrijk was in het leven van de overledene. Deze verschillende ‘kringen’ kunnen vervolgens een plekje krijgen in bijvoorbeeld de vorm van toespraken, foto’s, video’s en objecten. Op deze manier kunnen de verschillende kringen zich ‘gezien’ voelen. De betrokkenheid bij een uitvaart kan ook worden vergroot door mensen te vragen iets mee te nemen naar de uitvaart of juist van de uitvaart naar huis mee te nemen (zoals het veertje bij de uitvaart van Greet). Zo vergroot je de mogelijkheden om actief betrokken te zijn of te voelen bij de uitvaart.

Uitleggen, of toch niet?

Muziek, foto’s, kunstwerken en andere objecten kunnen om toelichting vragen. De directe familie – en meestal ook een uitvaartleider of ritueelbegeleider – weet waarom een object er staat, en welke betekenis dat object heeft voor de overledene of de nabestaanden. Niet alle aanwezigen bij een uitvaart zullen dit echter weten (waarom was bij de uitvaart van Greet dat ene veertje roze, en de rest allemaal wit of bruin?). Een toelichting geven kan een toegevoegde waarde zijn, zeker wanneer het object een belangrijke rol speelde in het leven van de overledene. Zo’n toelichting kan ook voorkomen dat er ongemakkelijke vragen naar boven komen bij de aanwezigen. Je kunt een object toelichten door (een deel van) de betekenis te delen met de aanwezigen. Natuurlijk hoef je niet alles uit te leggen, sommige dingen mogen (of moeten) privé blijven. Als je besluit om iets toe te lichten, kies hiervoor dan het juiste moment. Zorg er ook voor dat er niet te veel objecten zijn: dat kan juist weer afleiden van de uitvaart. Als professional kun je de familie begeleiden in het kiezen van de juiste en de juiste hoeveelheid objecten.

Wensen van nabestaanden en jouw professionele blik

Iedereen kent wel situaties waarin de familie keuzes maakt die niet praktisch zijn, of zelfs onwenselijk of onmogelijk zijn. Waar de ene professional duidelijk de regie houdt, ook over tijd en tijdstippen, ziet de ander zich voornamelijk als coach. Maak altijd gebruik van jouw kennis en ervaring: bepreek met een familie waarom je voorstelt iets te wijzigen; wijs families erop dat beelden, woorden en muziek elkaar niet alleen kunnen versterken, maar ook kunnen verzwakken. Nabestaanden kunnen zich vol liefde storten op alle losse elementen van een uitvaart, maar de grote lijn kwijt raken. Zet je expertise in! Vermoed je dat er bij een uitvaart iets onverwachts kan gebeuren (zoals het voorafgaand aan de uitvaart afscheid nemen van Greet), kondig dit dan ruim van te voren aan. “De klant is koning, maar de koning wil wel geholpen worden”.

Het persoonlijke afscheidsritueel: alles mag, alles kan?

Een uitvaart is een ritueel. De herkenbaarheid van het ritueel geeft houvast en is dus van belang.  Deze herkenbaarheid vinden we voornamelijk in de structuur van het ritueel. Een element binnen die structuur kan chaotisch zijn – bijvoorbeeld wanneer dat aansluit bij het karakter van de overledene en/of de nabestaanden -  maar uiteindelijk worden alle losse elementen onderdeel van het grotere, herkenbare afscheidsritueel. Binnen die grote lijn kun jij als professional de nabestaanden steeds weer  helpen zoeken naar de balans tussen het geleefde leven en afscheid nemen; tussen de mooie dingen en de minder mooie dingen; tussen de overledene en de kring(en!) van nabestaanden. We doen recht aan het leven van de overledene, maar willen ook iets (bijvoorbeeld: troost) bieden aan de nabestaanden.

Vervolg

De analyse van de reflectieformulieren vindt op dit moment plaats. We hopen hier in 2024 een wetenschappelijke artikel over te publiceren, en ook een meer toegankelijk artikel in de bekende vakbladen te plaatsen.

Organisatie

Het UITVAARTLAB was een initiatief van Janieke Bruin, thans onderzoeker aan de Radboud Universiteit. Het wordt georganiseerd onder de vlag van Funeraire Academie en een uitvaartgerelateerde gastlocatie, en met dank aan een financiële bijdrage door Stichting Stimuleringsfonds Rouw.

Vragen? Stuur een mailtje naar Martin Hoondert, m.j.m.hoondert@tilburguniversity.edu.