Tot Zover

tekst: Marjon Weijzen, Brancheblad Uitvaartzorg

De Peilingen

In augustus 2021 deed BGNU, met de Funeraire Academie en Brancheblad Uitvaartzorg, twee peilingen naar de ervaringen van uitvaartwerkers en nabestaanden (opdrachtgevers en uitvaartgasten) met livestreaming. Blijft het online meekijken, ook na corona? BGNU-directeur Heidi van Haastert presenteerde de resultaten uit de peilingen en onderzoeker Martin Hoondert van de Universiteit van Tilburg vulde die aan met zijn inzichten over veranderende uitvaartrituelen ten tijde van corona.

Tijdens het webinar konden de deelnemers aangeven in hoeverre zij livestream een goed alternatief vinden voor fysiek aanwezig zijn (55% vindt dat) en in hoeverre zij van plan zijn zich digitaal bij te scholen (40%).

Tips

Uit de peilingen, uitgevoerd door communicatiebureau COOS! in augustus en september, kwamen opmerkelijke resultaten. Van Haastert: “Sommige meekijkers gaven aan dat ze zich meer verbonden voelden met de direct nabestaanden, omdat ze die van dichterbij zagen dan in een aula of kerk het geval geweest zou zijn, en andere gaven aan dat ze thuis – in hun eigen omgeving, zonder ander publiek – hun emoties vrijer lieten stromen.”

Ook werden er tips gegeven hoe livestream beter ingezet of ingebed kan worden. Belangrijk is bijvoorbeeld dat meekijkers welkom worden geheten en na afloop bedankt, zodat zij zich gezien en verbonden voelen. Daar zijn nog veel meer methodes voor, zoals het op afstand meedoen met een symbolisch ritueel, zoals het aansteken van een kaarsje, of het heffen van een glas op de overledene. Het van tevoren toesturen van een programma van dienst helpt daarbij. Door een online condoleanceregister open te stellen kunnen ‘onliners’ zoals de in Londen wonende ritueelbegeleider Rosalie Kuyvenhoven ze noemt, bij de uitvaart betrokken worden.

Flexibele rituelen

Anders dan in bijvoorbeeld Italië zijn in Nederland tijdens de pandemie de uitvaartrituelen grotendeels ‘gewoon’ doorgegaan, zij het in aangepaste vorm. Zo werd er bij intiemere uitvaarten vaak informeler gesproken en werden online videoconferenties ingezet om mensen die niet bij de uitvaart aanwezig konden zijn, toch mee te laten doen.

Solidariteit

Er was veel behoefte aan solidariteit, een verlangen naar samenzijn. Met rituelen als erehagen en vlaggen halfstok konden mensen die niet bij een uitvaart konden zijn wel afscheid nemen, respect tonen aan de overledene, en meeleven met de nabestaanden.

Minder tijd- en plaatsgebonden

Door corona zijn uitvaarten minder tijd- en plaatsgebonden geworden, constateert Hoondert op basis van literatuuronderzoek, gedeelde ervaringen en interviews. Als uitvaarten worden opgenomen, kunnen mensen die ook op een later tijdstip terugkijken. En toespraken die eerder zijn opgenomen kunnen tijdens de uitvaart vertoond worden. “In Engeland is het al heel gewoon dat mensen tijdens hun lunchpauze of na hun werk nog even ontspannen een uitvaart terugkijken,” vertelt Kuyvenhoven. “De nieuwe rituele ruimte is een scherm,” vult Hoondert aan.

Onveilig

Francisca Flinterman verloor in coronatijd haar moeder. Bij haar uitvaart kozen ze voor livestream. Pas achteraf realiseerde ze zich dat er wellicht allerlei mensen beelden van de uitvaart te zien kregen van wie ze dat liever niet gewild had. “Zelf had ik de beelden nog niet eens teruggekeken en ik vond het best een vervelend idee dat bepaalde mensen, met wie de verhoudingen complex liggen, hebben kunnen meekijken.”

Uitvaartondernemer Angela Fabriek-de Jong herkent de situatie. “Het is belangrijk om van elke locatie te weten hoe ze werken met livestream. Soms huur je zelf een team in en dan kun je precies afspreken wat er aan wie wordt getoond. Je kunt dan bijvoorbeeld werken met livestream op aanmelding, maar vaak werk je ook met de systemen van een crematorium of kerk. Sommige crematoria gebruiken YouTube. Dan staat de uitvaart voor eeuwig op internet. Dat wil niet iedereen. Ik heb ook meegemaakt dat een kerk de uitvaarten tussen de andere kerkdiensten zette, voor iedereen toegankelijk. Toen heb ik gebeld of ze de uitvaarten konden verwijderen.”

Hybride uitvaarten

Livestream is nog maar een begin, vindt Hoondert. “Meekijken is iets anders dan meebeleven. We hebben in coronatijd geleerd om elkaar digitaal te ontmoeten, via online verbindingen. Die kun je nog veel meer benutten bij uitvaarten. Mensen vanuit de hele wereld kunnen betrokken worden bij een uitvaart. Ze kunnen hun bijdrage, een toespraak, foto’s of muziek, inpluggen in een hybride uitvaart, waarbij de inner circle fysiek aanwezig is en anderen, of mensen die om welke reden dan ook er niet bij kunnen zijn, online meedoen.

Verdienmodel

Hoondert stelt de uitvaartbranche een aantal vragen. “Hoe kun je de verbinding leggen met de online gemeenschap?” is er een. Je kunt meekijkers bijvoorbeeld aanwezig laten zijn via een scherm, of met een muur van schermen, zoals in het tv-programma Even tot hier. Een andere vraag: is er een verdienmodel denkbaar?” Want uitvaartcentra verliezen omzet aan catering: onliners drinken de koffie thuis. Toch ziet Hoondert mogelijkheden voor uitvaartbegeleiders, als die hun vaardigheden uitbreiden met die van een webhost – of als ze die inhuren.

Flinterman is vóór. “Er kijken ook mensen die anders niet zouden gaan, vrienden en collega’s van nabestaanden bijvoorbeeld.” Zij heeft het als steunend ervaren om de avond na de uitvaart appjes te krijgen als: ‘Ik heb gekeken. Wat was het mooi.’Zelf keek ze via livestream ook naar de uitvaart van een naaste van een dierbare collega. “Op afstand, maar ik was erbij, mentaal.”

Voor wie is dit goed?

“Het blijft heel belangrijk om je steeds de vraag te stellen: voor wie is dit goed?”, zegt Hoondert. Je kunt het sluiten van de kist filmen, omdat je het misschien nog eens terug wilt kijken, of voor iemand die er niet bij kon zijn. Maar niet iedereen hoeft dat te zien.

Fabriek-de Jong: “Vanwege een coronabesmetting kon een dochter niet bij de uitvaart van haar vader zijn. Ze keek via livestream mee en belde haar broer, toen we op het graf stonden. Ze wilde graag in het graf kijken. De cameraman van de livestream zei tegen haar broer: ‘Laat je zus maar meekijken via jouw mobiel. Als ik het film ziet iedereen het. Dat lijkt me niet de bedoeling.”

Klimaat

Hoondert: “Ik zie veel mogelijkheden voor een digitale interactieve uitvaart. Online durven mensen eerder mee te doen, dat komt de inclusiviteit ten goede. En wellicht kunnen we ook reisbewegingen voorkomen. Dan doet de uitvaartbranche echt iets voor het klimaat, en voor duurzaamheid. Veel voordelen dus. Maar we moeten er echt over in gesprek met onderzoekers, uitvaartbranche en technici.”