Vleermuis-illustratie, boekomslag Shakespeare's Macbeth, Penguin uitgave 1985 Vleermuis-illustratie, boekomslag Shakespeare's Macbeth, Penguin uitgave 1985

Tot Zover

De vleermuis. Een funeraire fascinatie

Die arme vleermuis. Zo’n fascinerend zoogdiertje, maar bij veel mensen staat ‘ie er niet goed op. De vleermuis is ‘eng’ en staat voor duivel, kwaad, nacht en… de dood. Hij krijgt nu zelfs de schuld van de Corona-crisis. In 2019 gaf museummedewerker Laura Cramwinckel een lezing over de culturele beeldvorming rondom de vleermuis en zijn rol in funeraire kunst. Hieronder een korte weergave in vleermuisvlucht.


Tekst: Laura Cramwinckel

Vleermuizen spreken tot de verbeelding. Deze nachtelijke insecteneters zijn doordrenkt van historische mystiek, fobieën en sprookjes – wat afbreuk doet aan hun ecologische belang. Omdat ze de enige zoogdieren ter wereld zijn die kunnen vliegen hebben ze in veel culturen een mythische status. Het is een dier dat zowel positief als negatief wordt beoordeeld.

Meester van de nacht

De vleermuis maakt deel uit van het ingelegde vloermozaïek in de voorhal van het Rijksmuseum, een oorspronkelijk ontwerp van architect Pierre Cuypers uit 1885. Het zijn allemaal gevleugelde dieren die symbool staan voor de verschillende dagdelen: De haan (ochtend), een bijenkorf (dag), de uil (avond) en de vleermuis voor de nacht. Zie je hoe de vleermuis als enig dier is afgebeeld in meesterlijke vlucht?

Vleermuizen behoren tot de geheimzinnige vliegende wezens van de nacht. Rond de schemering vliegen ze uit om insecten te gaan vangen, gemiddeld wel 300 per nacht. Vroeger dacht men dat vleermuizen de geesten van de doden waren en met hun geluidloze, wervelende vlucht werden ze vereenzelvigd met het kwaad. Want de duivel heeft zulke vleugels ook…

Groot in aantal

In het werk Cirkellimiet IV (1960) van Escher zijn op zorgvuldige wijze vleermuizen geconstrueerd volgens zijn bekende techniek. Vanuit het centrum vermenigvuldigen de vleermuizen naar buiten toe in aantal en worden ze systematisch kleiner, maar de grens werd nooit bereikt. ‘Buiten de cirkel’- aldus de kunstenaar – ‘ligt het Niets’.

Typisch voor vleermuizen: je treft ze zelden alleen. Het zijn sociale diertjes en ze leven doorgaans in grote koloniën. Die grote aantallen zijn ook beangstigend.

Het interessante aan deze houtsnede is bovendien de afwisseling zwarte vleermuizen of duivels met witte engelen. Een fraaie combinatie van lichte en donkere figuren, volkomen verschillend van vorm maar ze vullen elkaar toch compleet aan. Duidelijk het spel van twee polen – volgen chinezen het eeuwige spel van Yin en Yang, in christelijke termen goed tegenover kwaad.

Duivelse vleermuis

In de Christelijke iconografie komt de duivel doorgaans in de gedaante van de vleermuis of de bok. Zie deze voorstelling door Hans Memling uit 1485 van de hel, een brandende krater in de diepte van de aarde. De gevallen engel is met vleermuisvleugels uitgedost, ‘het licht schuwend’ en met scherpe hoektanden en hoorns kwelt hij de zondaars in de vlammen.

De vleermuis is sinds mensenheugenis in verband gebracht met de onderwereld en andere plekken waar kwaad en duisternis heersen. Miljoenen vleermuizen bewonen al eeuwenlang onze torens, tunnels, donkere zolders en grotten. Door hun speciale bouw en gevleugelde pootjes kunnen vleermuizen niet in de grond graven, dus zijn ze op boomholten en gebouwen aangewezen. Met hun gemakkelijk beweegbare skelet, kunnen ze door zeer nauwe kieren (tot 1 cm) kruipen.

Gefladder rond het stervensuur

Nog een mooi plaatje met een middeleeuwse voorstelling van het stervensuur: de reis naar het hiernamaals was er een van hemel, hel en vagevuur. Het individuele oordeel nam de vorm aan van een dispuut – een gewapende confrontatie tussen engel en duivel. Kijk maar: de man ligt op zijn sterfbed, engel en duivel strijden om de ziel van de dode door zijn goede en slechte daden tegen elkaar af te wegen.

Magie

In de volgende historische periode krijgt de vleermuis een rol in de volkscultuur van magie en vampieren. In Shakespeare’s Macbeth (1606) spelen vleermuizen slechts een bescheiden bijrol. Toch staan ze pontificaal op deze vintage Penguïn boekomslag afgebeeld. Waarom? Aan het begin van het vierde bedrijf ‘keteldiep’ brouwen de drie heksen hun beroemde helbrij en vleermuizen vormen een onmisbaar ingrediënt:

Eye of newt, and toe of frog,
Wool of bat, and tongue of dog (-)

De heksen gebruikten dus ‘vleermuiswol’ – inderdaad zijn veel vleermuizen superzacht behaard. Maar het favoriete bestanddeel voor aspirant-tovenaars was vleermuisbloed. Dat bloed vormde het belangrijkste ingrediënt van heksenzalf welke voorkwam dat de heks in het donker op haar bezemsteel ergens tegenaan botste. Dergelijke zalf was tussen de 15de en 18de eeuw een razend populair middel, maar de kans dat iemand er daadwerkelijk mee van de grond is gekomen – laat staan als een vleermuis door de nacht heeft gezoefd – is niet groot. Waarschijnlijker is dat de vrouwen door een van de andere bestanddelen van het brouwsel, het hallucinatoire wolfskers, het gevoel hadden dat ze vlogen.

Grafsymboliek

We maken een sprongetje naar grafsymboliek en de figuratie van vleermuis. Zoals bij het spectaculaire grafmonument uit 1669 in een kerkje te Midwolde (Groningen), gemaakt door de beroemde beeldhouwer Rombout Verhulst. Verhulst maakte ook het graf van Michiel de Ruyter in de Nieuwe kerk in Amsterdam. De vrijstaande tombe met beeldhouwwerk is gemaakt in opdracht van Anna van Ewsum, die op de borg Nienoord woonde, en het stelt voor haarzelf en haar overleden echtgenoot. Voor ons zijn twee onderdelen interessant bij de liggende figuur: de gevleugelde zandloper én de onderkant van de lauwerkrans.

Anna is half liggend afgebeeld, zich voorbereidend op de dood, en haar man ligt reeds gestorven vredig voor haar op een gevlochten doodsmat. Ze leunt met haar linker elleboog op de bijbel – een bewijs van Godsvertrouwen – en haar hand rust op de gevleugelde zandloper als funerair symbool van de snel vliedende tijd. Haar hoofd is getooid met een tipmuts en weduwensluier.

Gevleugelde zandloper

Het bijzondere aan de zandloper zijn de twee verschillende vleugels, die van een duif (de dag) en de vleermuis (de nacht).  De betekenis van de vleugels is dat het leven vervliegt bij dag en bij nacht, bij goed en kwaad. Leuk weetje: Het historische wapenschild van het Sneker schippersgilde diende bij de oprichting van Museum Tot Zover als inspiratie voor het toenmalige museumlogo!

Doodshoofd met vleugels

Terug bij het grafmonument in Midwolde: Vleermuisvleugels sieren ook de onderkant van de lauwerkrans, als onderdeel van een gevleugeld doodshoofd. De mond van deze schedel is geopend in de richting van de olielamp daaronder. Hij blaast de vlam van de levenslamp uit.

Het gevleugelde doodshoofd is geen onbekende in de funeraire kunst, zo komt hij sporadisch voor op grafstenen. Kunsthistorici gissen naar de origine van dit gevleugelde doodshoofd. Op grafstenen wordt het doodshoofd doorgaans afgebeeld met gevederde vleugels (van cherubijnen wellicht?). Dit traditionele middeleeuwse symbool verwijst zowel naar het onvermijdelijke, als naar het herscheppende element van de dood: de ziel die naar de hemel vliegt. Maar let wel, vleermuisvleugels hebben een vlies, geen veren. Die connotatie zal ongetwijfeld grimmiger zijn.

De schedel wordt soms toegerust met twee verschillende vleugels zoals in de abdijkerk te Grimbergen, Belgie. In deze combinatie hebben de vleugels vermoedelijk een gelijksoortige polaire betekenis als de twee verschillende vleugels van de zandloper: goed en kwaad.

Occult Parijs

Nog een stukje zuidelijker in Parijs doen we op begraafplaats Père-Lachaise (1801) een geweldige ontdekking. Hoewel inmiddels aanbeland in de 19de eeuw – een tijd waarin de begraafplaatsen baden in zachtaardige sferen van victoriaanse iconografie met een focus op het eeuwig leven, schone wenende engelen, afgebroken zuilen, omgekeerde toortsen en altijd groene klimop - tussen dit alles zijn verstopt wél 14 exclusieve en duistere vleermuisbeelden. Naar alle waarschijnlijkheid staat dit in verband met het internationale occultisme, dat op het einde van de 19de eeuw zijn hoogtij viert in Parijs. Veel hoofdfiguren uit deze stroming vinden hun laatste rustplaats op Père-Lachaise.

Norwich

Het 18de-eeuwse wandmonument in een kerk bij Norwich, Engeland toont een Korintische zuil tegen een donkere obelisk met daarop een wapenschild, afgezet met lieflijke engelenkopjes. De gedenkplaat is voor een vader en zoon, gestorven binnen het jaar waarbij de familiestamboom stopte. Dat is te lezen aan de inscriptie en de symboliek van de enkelvoudige pilaar – maar waar wij naar kijken is de schedel onderaan.

De dood opeten #1

Dit is wel heel unieke symboliek – namelijk die van een schedel met een vleermuisvleugel in de mond. Jaja, de dood heeft ook wel eens honger en vleermuis is kennelijk een lekker hapje. Wat hier wordt bedoeld is een raadsel – sommigen zien het als een symbool voor wedergeboorte na de dood. Evengoed zou het einde van de familiestamboom een uitleg kunnen zijn. Of is het misschien een voorbeschouwing van die andere Engelse urban legend?

De dood opeten #2

Want 250 jaar later, in 1982, maakte Ozzy Osborne zichzelf onsterfelijk door op het podium de kop af te bijten van een toegeworpen vleermuis. Zielig. Maar de leadzanger van Black Sabbath deed zijn bijnaam 'Prince of Darkness' wel eer aan.

Een ander Engels spreekwoord luidt: 'Revenge is best served cold'. Een paar jaar geleden wou Ozzy zijn Engelse mansion renoveren. Hij stuitte op een kolonie dwergvleermuizen in de zolder. De verbouwing liep jaren vertraging op en voor tienduizenden ponden moest Ozzy de diertjes veilig herplaatsen.

Vleermuis = Batman

Om te eindigen op een positieve noot verbazen we ons om de vleermuis als superheldpersonage. Sinds zijn introductie als Batman in 1939, staat de vleermuisman weer eens aan de goede kant van het morele spectrum. Hij heeft weliswaar geen superkrachten, hij is wel een uitstekende zelfverdediger en meesterdetective. Hij maakt gebruik van zeer geavanceerde technologische snufjes, is intelligent, wendbaar en doet veel goeds voor de mens. Allemaal eigenschappen die het biologische diertje ook sieren.

Dus hulde aan de miskende vleermuis, hij verdient onze liefde en waardering. Je kunt hem alleen beter niet opeten.


Lees verder