Schedelillustratie op zwart petje Schedelillustratie op zwart petje

Tot Zover

De schedel als modeverschijnsel

Het doodshoofd als symbool is zo prominent aanwezig in de hedendaagse beeldcultuur, je zou haast denken dat we een doodsminnend volkje zijn. Of is niets minder waar en heeft een oorspronkelijk krachtig icoon juist alle betekenis verloren?

Tekst: Laura Cramwinckel

Eeuwenlang diende de afbeelding van een schedel ofwel als waarschuwing voor dodelijke dreiging ofwel of als moralistische herinnering aan de vergankelijkheid van het leven en de ijdelheid van aardse genoegens. Echter, sinds begin eenentwintigste eeuw is de schedel in brede kring salonfähig geworden als motief voor vrouwen- en kinderkleding, dure herenhorloges, T-shirts, petjes, tassen, tattoos, sokken en serviesgoed. Het embleem van de doodskop - al dan niet gecombineerd met gekruiste beenderen - is overal in het straatbeeld te vinden en niet alleen tijdens Halloween, maar het hele jaar door.

Hoewel in de boekhandel publicaties over sterven en dood nog altijd zijn weggestopt in de uiterst hoek bij het rijtje rouwliteratuur, vind je vooraan bij de populaire non-fictie de meest prachtige coffee table books over schedels als cultureel fenomeen. Coole visuele gidsen in het gothic, mode- en designgenre die allemaal de ‘wedergeboorte’ vieren van de schedel als ultiem ‘anti-establishment’ icoon van de huidige tijd.

Storm van trends

Er zijn ook kritischer geluiden. Zo meent de Texaanse cultuursocioloog Michael C. Kearl (1949-2015) dat de diepere symbolische betekenis van de schedel door haar populariteit is afgestompt. “Zoals woorden door voortdurende herhaling worden gereduceerd tot louter geluiden, zo worden ook visuele symbolen - zelfs traditionele en emotioneel krachtige - betekenisloos gemaakt wanneer ze door verschillende instanties verschillend worden ingekaderd,” aldus Kearl.

In zijn postuum gepubliceerde historische analyse omschrijft Kearl hoe de ooit krachtige schedelsymboliek werd ontdaan van zijn traditionele connotaties als gevolg van een storm aan culturele trends: een globale beeldcultuur, een pessimistische millennialtijdgeest, de opkomst (in de V.S.) van latino-immigranten met een grotere doodsacceptatie, een vacuüm binnen een dood-verloochenende (en tartende) cultuur, tot een groeiende publieke verwachting van een aanstaande postmortale wereld.

Van memento mori tot anti-war

Kearls schedelverhaal start in de pestperiodes van de Late Middeleeuwen, via de memento mori en Vanitasschilderijen van de renaissance tot de meer speelse en romantische schedelillustraties rond 1900. In de 20ste eeuw overheersten politieke connotaties: de doodskop als symbool van brute onderdrukking en desillusie. Ze verscheen op antikapitalistische propaganda posters, bij anti-oorlogsdemonstraties tegen Blair en Bush en ook bij bijeenkomsten van het World Economic Forum.

Na 2005 werd de morbide schedel door high-end fashionlabels vercommercialiseerd tot een soort ironische ‘apocalyptic chic’ en zorgde Disney’s Pirates of the Caribbean trilogie voor een massale piratenpopulariteit en bijgevolg schedelmerchandise. Zien wij daarin nog betekenissen van sterfelijkheid, sterven en het hiernamaals? Kearl meent van niet. De toevloed en alomtegenwoordigheid van schedelmemorabilia helpt de zingevende potentie van misschien wel het meest universele symbool voor de dood om zeep. Platgeslagen door de mode.

 

Elke twee maanden interviewt Laura Cramwinckel, projectleider Funeraire Academie, een Nederlandse of buitenlandse doodsonderzoeker over zijn of haar vakgebied. De tekst verschijnt tevens in de rubriek Funerair Onderzoek van Brancheblad Uitvaartzorg.

Academic Death Quotes

“De commodificatie van schedels en dode lichamen in de infotainment industrie verandert sterfelijke resten in een voyeuristisch spectakel.”

Jacque Lynn Foltyn PhD (2008) Dead famous and dead sexy: Popular culture, forensics, and the rise of the corpse, Mortality, 13:2, 153-173

 

“Wanneer symbolen, zelfs die met de kracht van schedels, zoveel betekenissen dragen, wordt de betekenis van elk ervan verminderd - soms tot het punt waarop ze alleen nog naar zichzelf verwijzen, zoals beroemd zijn om het beroemd zijn.”

Michael C. Kearl (2015) The proliferation of skulls in popular culture: a case study of how the traditional symbol of mortality was rendered meaningless, Mortality, 20:1, 1-18

Lees meer