Tot Zover

De kunsttentoonstelling droeg bij aan het doorbreken van de taboes rondom zelfdoding en communiceerde de hoopvolle boodschap: 'Erover praten helpt'. Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Edith Schippers opende de tentoonstelling. In haar openingsspeech kende zij 3.2 miljoen euro toe ten behoeve van suicidepreventie.

Het Papageno-effect

De tentoonstelling verwijst naar de vogelvanger Papageno, een personage uit Mozart's opera Die Zauberflöte. Als Papageno op het punt staat een eind aan zijn leven te maken komen er drie jongens voorbij. Zij praten op hem in, bieden andere perspectieven dan de dood. Papageno besluit om verder te leven. Jaarlijks maken 95.000 suïcidale Nederlanders hetzelfde door als Papageno: zij worden opgevangen door artsen, reddingswerkers, maar vooral door menselijke communicatie. Zo vormt hulplijn 113Online met een luisterend oor en begrip, een vangnet waardoor negatieve gedachtepatronen op tijd worden doorbroken.

Media en hoop

Ook de media kunnen mensen op andere gedachten brengen door hoopgevend te berichten over suïcide. Bijvoorbeeld door zelfmoord niet te verheerlijken en geen sensationele details te beschrijven. Zo wordt imitatiegedrag voorkomen en eerder hulp gezocht. Deze preventieve communicatie wordt in vaktermen het Papageno-effect genoemd. De Vogelvanger was een mediavehikel met het Papageno-effect als voornaamste doel; door hoopvolle communicatie mensen te laten kiezen voor het leven.

Vijf presentaties

De tentoonstelling bestond uit vijf presentaties door resp. kunstenaar Meinbert Gozewijn van Soest, ontwerper Richrad Sluijs, cineast Jasper Bruijns, Fotograaf Gert Jochems en auteur David van Reybrouck.

Life Extension Support

De aangrijpende fotocollectie Life Extension Support van kunstenaar Meinbert Gozewijn van Soest laat zien hoe mensen worden gered van hun poging tot zelfmoord. De Amerikaanse persfoto’s zijn gepubliceerd in kranten tussen 1930 en 1980. Of ze destijds vanuit een preventief oogpunt openbaar werden gemaakt is twijfelachtig. De media was zich in die dagen nog niet bewust van imitatiegedrag, een desastreus effect van sensationele berichtgeving. Maar uit hun originele context spreken de foto’s voor zich: mensen vangen elkaar op, soms letterlijk in vangnetten, vaak door liefdevolle communicatie.

Wall of Shame

Ontwerper Richard Sluijs vond in nationale en internationale kranten, blogs en digitale artikelen ruim 300 zelfmoorden die het gevolg zijn van de economische crisis. Sluijs omschreef ze in zwart omrande bidprentjes. In het confronterende monument Wall of Shame, gebaseerd op het boek The Complete Lexicon of Crisis Related Suicides 2008-2013 / Vol.1, belicht hij het individuele leed achter deze zelfmoorden. Wetende dat er spaarzaam wordt bericht over de toedracht van zelfdoding, zijn de 300 beschreven cases slechts het topje van de ijsberg.

Zelfmoordkerkhof

In 2014 stond België uitvoerig stil bij het honderdjarig ‘jubileum’ van de Eerste Wereldoorlog. In de nacht van 2 oktober plaatsten activisten 400 witte zerkjes in een weiland in West-Vlaanderen. Omwonenden vonden een brief op de deurmat: “Sinds vannacht is de Westhoek een oorlogskerkhof rijker. Niet van de Groote Oorlog, maar van de stille oorlog. Sinds 2000 pleegden in West-Vlaanderen meer dan vierhonderd mensen onder de dertig zelfmoord." De media rapporteerden uitgebreid over deze protestactie. De zerkjes symboliseren de tragiek van een land dat de derde plaats inneemt op de Europese suïcide-ranglijst. Fotograaf Gert Jochems maakte een nachtfoto van het monument.

Lamento

Ook schrijver David Van Reybrouck reageerde op de herdenkingsindustrie rondom de Eerste Wereldoorlog. “ Misschien is het taboe op zelfmoord een handig trucje om de illusie van een normale samenleving intact te houden, om de waanzin van het heden niet te moeten zien. Het is veel gemakkelijker de slachtoffers van toen te eren dan de doden van nu,” stelt Van Reybrouck.
Hij vertrok voor vijf maanden naar West-Vlaanderen en interviewde nabestaanden en hulpverleners. Daarnaast verzamelde Van Reybrouck afscheidsbrieven, dagboekfragmenten en sms berichten. Het resultaat is Lamento, een documentaire gedichtencyclus over een onzichtbaar verdriet.  

(Fragment)

Michaël, 19 juli 2009, 22 jaar
‘Ik had nog ge-sms’t: Hoe laat kom je? Ik heb aspergesoep gemaakt.’
‘Waarom is uw zoon zo jong gestorven? Is hij verongelukt misschien? Ja, zeg ik dan uit ongemak, hij is verongelukt. In zijn hoofd, denk ik er dan bij.’
‘Hij woog 4 kilo 300 bij zijn geboorte. Ze legden hem direct op mij. Hij had nog zo’n nat neusje.’
‘Als ik met de fiets rij, als ik dan op de top van een helling kom, ergens midden in de velden, als er soms zo’n wolk staat, zo’n rare wolk met de zon erachter, dan wil ik heel luid zijn naam roepen, dan roep ik zijn naam, heel luid, midden in de velden.’
‘Ik blijf zes kinderen hebben. Waarom zou ik ineens zeggen dat ik er maar vijf heb? Het is als een taart in zes stukken, alleen lijkt er één stuk weg nu…’
‘Ik zie hem nog wegrijden met zijn fiets.’
‘Ik had hem zo graag willen helpen. Soms zou je je hart voelen zakken in je lichaam, omdat het zoveel weegt. Verwerken? Tja. Afval verwerk je, verdriet niet.”
‘Ik zou hem willen wegtrekken en zelf op die sporen gaan staan.’
Dikkebus, 10 maart 2014

Welterusten

De korte film van Jasper Bruijns richt zich op een urgent sociaal probleem: eenzaamheid. Verstilde beelden van een verlaten appartement en een slapende stad vestigen de aandacht op de stem van Gerard, een vrijwilliger van hulplijn Sensoor. Hij luistert geduldig en spreekt geruststellende woorden zodat de eenzame bellers kunnen slapen. Na verschillende telefoontjes belt er een mevrouw. Zij blijkt hopeloos alleen, diep ongelukkig en suïcidaal. Welterusten belicht de schoonheid van het menselijk gesprek.

Naar aanleiding van de expositie De Vogelvanger organiseert Museum Tot Zover in samenwerking met de Funeraire Academie in september en oktober een randprogramma voor kennisuitwisseling en verdieping. Want communicatie is een speerpunt van de expositie. Aan iedere zelfdoding of suïcidepoging kleven verhalen en belanghebbenden zijn uiteenlopend.

Het randprogramma bestaat uit:

• 17 september 2015, workshop uitvaartverzorgers en suicide
• 28 september 2015, literaire avond met Joost Zwagerman en David van Reybrouck
• 4 oktober 2015, documentaire avond Strohalm en discussie