Otto van Veen, Portret van een overleden jongen 1584. Collectie Museum Tot Zover Otto van Veen, Portret van een overleden jongen 1584. Collectie Museum Tot Zover

Tot Zover

Otto van Veen, portret van een overleden jongen (1584)

Sinds kort tonen we dit schilderij van topkunstenaar Otto van Veen (1556-1629). Het gaat om een heel mooi geschilderd doodsportret van een onbekend jongetje. Het werk stamt uit 1584 en is het vroegst bekende post-mortemportret uit de Nederlanden. Het portret was nooit eerder in een openbare verzameling te zien en was tot voor kort alleen bekend van een zwart-witfoto. Een particuliere verzamelaar leent het werk in elk geval vijf jaar uit aan Tot Zover.


Beschrijving

Dit is het vroegst bekende doodsportret van een kind uit de Nederlanden. Vergelijkbare schilderijen van overleden volwassenen van voor 1584 zijn overigens ook heel zeldzaam. Gestorven kinderen werden op groepsportretten meestal afgebeeld als engeltje, maar bij zelfstandige portretten deed men dat anders. Dan ligt het kind doorgaans op het sterfbed, zoals hier.

Behalve de gesloten ogen zijn er geen aanwijzingen dat het om een overleden kind gaat; een krans van bloemen, laurier of rozemarijn ontbreekt en door de krappe uitsnede zijn geen gevouwen handen of crucifix te zien. De elegante, modieuze kraag wijst op een voorname afkomst. Het is een zeer fijn geschilderd portret van een van de belangrijkste Nederlandse schilders van zijn tijd, Otto van Veen.

 

Otto van Veen

Het is een zeer fijn geschilderd portret van een van de belangrijkste schilders van zijn tijd, Otto van Veen. Hoewel geboren in Leiden, als zoon van een katholieke burgemeester, groeide Van Veen op in Europese hofkringen. Zo werkte hij aan het hof van keizer Rudolf II in Praag. Vijf jaar verbleef hij in Rome om te leren van de Italiaanse renaissance. 

Terug in de Nederlanden kwam Otto van Veen in contact met landvoogd Alessandro Farnese, prins van Parma. In 1587 werd hij zelfs diens hofschilder, wat zijn enorme status aangeeft. Van Veen werd later de leermeester van Peter Paul Rubens.

Buitenechtelijke zoon?

Vanwege zijn connectie met Alessandro Farnese werd in de veilingcatalogus uit 1914 verondersteld dat het jongetje een overleden buitenechtelijke zoon van Farnese zou zijn, maar daarvoor is geen bewijs. In 1584 verbleef hij bovendien enige maanden in Leiden, het is dus ook mogelijk dat hier een overleden zoontje van een Leidse notabele is geportretteerd.

Gezien de status van Otto van Veen en zijn positie in hogere katholieke kringen is in elk geval aannemelijk dat het hier gaat om een kind uit de katholieke elite en het zou zeker kunnen dat het gaat om het zoontje van een Brusselse hoveling uit de directe omgeving van Farnese.

 

 

Familieportret

In het jaar dat Van Veen het hier besproken portret schilderde, maakte hij ook groot portret van zijn eigen familie, dat zich nu in het Louvre bevindt. Hierop staan maar liefst negentien familieleden afgebeeld: zijn ouders, tien van hun kinderen inclusief de schilder zelf, een schoonzus en zes neven en nichten.

Onbekende verblijfplaats

Heel lang was de verblijfplaats van het knap geschilderde portretje onbekend, al dook het werk zo af en toe op tijdens veilingen. Zo werd het werk geveild in 1751, 1924, 1992 en 2024. Tijdens de laatste veiling werd het paneeltje gekocht door een Nederlandse verzamelaar die het werk de komende jaren uitleent aan Museum Tot Zover.

Vooral op basis van zwart-witfoto’s vond het werk een weg naar de schaarse literatuur over het schilderen van post-mortemportretten. Bijzonder dus dat het werk nu getoond wordt in ene publiek toegankelijke verzameling.

Fotografie en moderne kunst

De traditie van het doodsportret is relatief bescheiden – de meeste schilders maakten er hooguit een – maar is nooit verdwenen. In de tweede helft van de negentiende eeuw en de vroege twintigste eeuw is het bovendien onderwerp van fotografie. Nog altijd is het een geliefd thema voor kunstenaars, vaak met overledenen uit de eigen omgeving, zoals Aat Veldhoen en Clemens Merkelbach van Enkhuizen. En tegenwoordig worden de doden regelmatig  gefotografeerd door uitvaartfotografen of door nabestaanden zelf, gewoon met de smartphone.

Meer lezen?

  • J.B. Bedaux en R. Ekkart (red.), Kinderen op hun mooist. Het kinderportret in de Nederlanden 1500-1700 (tentoonstellingscatalogus Frans Halsmuseum, Haarlem; Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen) 2000/2001
  • B. Sliggers et al., Naar het lijk. Het Nederlands doodsportret 1500-heden (tentoonstellingscatalogus Teylers Museum, Haarlem) 1998
  • G. Sluiter (red.), Post Mortem. Foto’s vol liefde en verdriet, Amsterdam 2015 (verschenen bij de gelijknamige tentoonstelling in Museum Tot Zover, 2015/2016)
  • A. van Suchtelen et. al., Nicolaes Maes (tentoonstellingscatalogus Mauritshuis, Den Haag; The National Gallery, Londen) 2019/2020

Ook interessant