Tot Zover

Verslag: Judith Tonnaer. Fotografie: Alex Krull

Levensverhalen spelen op allerlei manieren een rol in uitvaart- en rouwrituelen. Maar over wat voor soort persoonlijke, maatschappelijke en rituele betekenissen gaat het precies? Daarover spraken cultuurwetenschappers, psychologen en praktijkdeskundigen tijdens het dagsymposium bij Tilburg University.

Een groot gezelschap (160 deelnemers - uitverkochte zaal) bestaande uit mensen uit wetenschap en uitvaartbranche had zich verzameld in het Dantegebouw van de Tilburgse universiteit. Het symposium kent een opbouw van breed naar toegespitst: van volksverhalen en de (auto)biografie naar de ambacht van het uitvaartverhaal.

(Volks)verhalen, functies en patronen

Na de opening en inleiding door prof. dr. Paul Post trapt prof. dr. Theo Meder het symposium af met zijn lezing. Theo Meder is hoogleraar Volksverhaal en Vertelcultuur van de Middeleeuwen tot Heden in Nederland in een Internationale Context aan de Rijksuniversiteit van Groningen. Daarnaast is hij senior onderzoeker Volksverhaal en Vertelcultuur bij het Meertens Instituut. Hij begint dit symposium breed met een verhaal over volksverhalen en vertelcultuur.

Over de functies, de structuren en de held van het verhaal. Verschillende functies van het vertellen zijn bonding, lering, ethiek, vermaak en catharsis, zo stelt hij. Er komt zelfs een wiskundige formule voor (alle) toversprookjes aan bod. Duidelijke patronen zijn te vinden in levensboeken: het is non-fictie, er is een centrale held, chronologie van geboorte tot ouderdom en daarnaast is er sprake van transparantie, logica.

De betekenis van dood in levensverhalen

Wat is de betekenis van de dood in levensverhalen? Hierover spreekt prof. dr. Léon Hanssen, hoogleraar Life Writing and Cultural Memory aan Tilburg University. Hanssen, zelf auteur van verschillende biografieën, stelt dat de dood niet in biografieën voorkomt. De naakte feitelijkheid van de dood proberen we te vermijden. We hebben een ongemakkelijke omgang met de dood. We vermijden pijnlijke associaties, de dood gaat aan de levensverhalen vooraf: in de schaduw van de dood levens verhalen. Het hele leven schrijven we naar de dood toe. Met de bijdrage van Léon Hanssen wordt het thema van deze dag geraakt.

Dood en rouw in dagboeken en egodocumenten

Het Nederlands dagboekarchief verzamelt egodocumenten. Dit lichten dr. Monica Soeting en drs. Nina Wijsbek toe. Bij het Nederlands dagboekarchief gaat het om alles wat met het vertellen over het leven te maken heeft: dagboeken, reisdagboeken, brieven en kaarten, memoires, agenda’s met (dagboek-)aantekeningen. Het dagboekarchief heeft op dit moment ongeveer tweeduizend stukken in haar bezit. Vaak komen deze uit erfenissen of van mensen die hun dagboeken schenken. De dood speelt een grote rol in deze documenten, er wordt veel geschreven met de dood als achtergrond, aldus Soeting en Wijsbek. In dagboeken wordt geschreven volgens een vast patroon en gaat het – in tegenstelling tot wat men vaak denkt – helemaal niet over diepste gevoelens. Doordat de dagboeken van iemand bewaard worden in het archief, kunnen nabestaanden de gestorvene vast blijven houden en wordt de gestorvene na de dood niet vergeten. Dagvoorzitter Paul Post merkt op dat het archief daarmee een interessante rituele functie krijgt.

In de dynamische discussie die volgt na dit ochtendprogramma komen er vooral veel vragen voor Monica Soeting en Nina Wijsbek van het dagboekarchief. Praktische vragen, maar ook ethische: is het ethisch verantwoord om dagboeken van overledenen tegen hun wil in te lezen? Maar ook voor de andere sprekers zijn er vragen. De waarheidsgetrouwheid van dagboeken en levensverhalen komt onder andere aan de orde, alsmede de overeenkomst tussen levensverhaal en sprookje.

Levensverhalen en levenskunst

Na de lunch spreekt prof dr. Gerben Westerhof over autobiografie door de eeuwen heen. Mensen maken middels verhalen een kunstwerk van hun leven. De identiteit van een persoon wordt zelf gemaakt, zelf vorm gegeven. Men moet steeds blijven exploreren, het verhaal aan blijven passen. In de laatste levensfase blikt men vaak terug en maakt men een balans op. De manier waarop men over zijn leven verhaalt is dan van belang voor de acceptatie van het levenseinde. Life review dient als indentiteitsconstructie en zingeving, aldus Westerhof.

Vervolgens voert hij ons mee in zijn onderzoek naar identiteitsherinnering, waarbij de aanwezigen worden uitgedaagd ook bij zichzelf te rade te gaan. De resultaten van dit interessante onderzoek worden gepresenteerd.

Levenslied

Na de dynamische bijdrage van Gerben Westerhof worden de aanwezigen verrast door een optreden van Marco Martens en gitarist Michiel van Iersel: spoken word en muziek. Martens is een verhalenverteller: hij observeert graag en presenteert veelzeggende details als kleine schetsjes, hij schildert met woorden. Samen met Van Iersel laat hij de aanwezigen lachen, knikken bij herkenning en even slikken van ontroering.

Het Verhalenhuis

‘In plaats van te zeggen: wat heeft de oudere nodig? Is de vraag: wat heeft hij te bieden?’
Hier wordt vanuit gegaan bij Het Verhalenhuis, een talentontwikkelingsprogramma voor tachtigplussers. In een sprankelende presentatie vertelt Noortje Kessels van Literair Productiehuis Wintertuin hierover. In dit project begeleiden professionele jonge schrijvers ouderen bij het oproepen en optekenen van hun eigen verhalen. In zestien bijeenkomsten zetten ouderen zelf hun herinneringen op papier. Het resultaat wordt online gepresenteerd, op diverse podia en in een uitgave. Kessels stelt dat ouderen beter dan jongeren zijn in het leggen van verbanden en dus beter in het vertellen  van verhalen. Het project is succesvol en de ouderen zijn enthousiast: ‘Sinds ik naar een verzorgingshuis ben verhuisd is er steeds iets af gegaan. Vandaag is er voor het eerst iets bijgekomen.’

Dagvoorzitter Peter Jan Margry noemt Het Verhalenhuis een prachtig initiatief waarbij sprake is van revitalisatie. Hierop volgt een discussie over het eerste gedeelte van de middag die wederom meteen goed op gang komt.

Levensverhaal en de uitvaart

Na een pauze wordt het symposium hervat met een mini masterclass ‘Levensverhaal en uitvaart’ door Hannie Vonk en ds. Aart Mak. De aanwezigen worden door Hannie Vonk meegenomen in de uitvaart van Bert (75 jaar) en door Aart Mak in die van Anneke (68 jaar). Marco Martens en Michiel van Iersel zorgen voor de muzikale omlijsting. De aanwezigen horen een voor deze mini masterclass geanonimiseerde toespraak uit de praktijk van deze uitvaartsprekers. Beide sprekers benaderen de uitvaartrede op een verschillende manier. Zo vertelt Hannie Vonk bijvoorbeeld vooral over het levensverloop van de overledene en Aart Mak over het recente leven van zijn overledene. Vonk gebruikt papier waar de rede op staat, Mak doet het uit het hoofd. Beiden hebben tips en tricks die gedeeld worden. Vanuit de toehoorders wordt vrij adequaat een verschil in beide benaderingen geduid: de rede van Hannie Vonk is een terugblik, die van Aart Mak een vooruitblik. Dat laatste wordt als positief ervaren en ook Hannie Vonk geeft aan daar een meerwaarde in te zien.

Deze masterclass levert veel vragen en opmerkingen op en niet alles komt aan bod. Zo blijven de stellingen die Aart Mak meegebracht heeft onbesproken en moet dagvoorzitter Peter Jan Margry tegen zijn zin, maar omwille van de tijd, het geheel afbreken terwijl de dynamiek en de discussie er nog volop is. Stellingen en tips van de masterclass sprekers staan hieronder.

Met de hierop volgende borrel komt er een einde aan een inspirerend symposium met boeiende sprekers en thema’s. Het doel van de bijeenkomst: een mogelijkheid voor professionals, beleidsmakers, studenten en andere geïnteresseerden om hun visie en hun praktijk rond levensverhalen te verbreden en te verdiepen, is behaald.

Tips van Hannie Vonk (HUB)

1. Een gesprek in het huis van de overledene helpt goed bij het vormen van een beeld over de persoon, zijn hobby’s, betekenisvolle mensen, etc. Het huis biedt vaak allerlei aanknopingspunten voor een gesprek.
2. Doorgaans sluit ik aan bij de gesprekspunten van de familie. Mijn lijst met vragen gebruik ik als checklist.
3. Ik probeer door te vragen. Soms merk je dat een familie iets achter de kiezen houdt. Ik geef dan aan dat ik niet alles zal uitspreken, maar wel de persoon wil doorgronden.
4. Onze gesprekspartners zeggen regelmatig dat iets niet gezegd hoeft te worden. Ik stel dan meestal voor om te wachten op de concepttekst, dan kunnen ze zien of ik het netjes heb verwoord. Als ze niet tevreden zijn, pas ik de tekst aan. Dat gebeurt zelden.
5. Dominante gesprekspartners onderbreek ik, omdat ik ieder aan bod wil laten komen. Ieder heeft nl. andere ervaringen en een andere relatie gehad met de overledene.
6. Vooraf vertel ik de familie een aantal aandachtspunten voor het gesprek en zeg dat ik een lijst met vragen heb. Dat stelt velen gerust.

En let op:
Lang stilstaan bij het ziekbed van een overledene is een valkuil, ook al is de familie er nog vol van en willen ze hun verhaal doen. Iemands leven is zoveel meer dan de laatste periode.

Tips van ds. Aart Mak (Momentaal, Kerk zonder Grenzen)

1. Het schetsen van het levensverhaal is evenwichtskunst: werk met de tegenstellingen die het leven herbergt.
2. Een goed voorgesprek is minstens het halve werk.
3. Een uitvaartspreker kan dichtbij komen door afstand te bewaren.
4. Een voorganger met charisma is een pre. Maar weet dat het technische deel van charisma te leren is. De rest is zelfkennis.
5. Wees terughoudend met gebruik van fotoprojecties: woorden bieden troost.
6. Religie is in veel gevallen een aanvaarden van een meerduidige betekenis van het leven en het kennen en spreken van de tweede taal, dat is de taal van symbolen en oude verhalen.
7. ... want de echte kunst is om het persoonlijke universeel te maken.